اجازه بدهید شب چللهرا بصورت خاطره ای که در افکارم مانده است برایتان تعریف کنم که تقریبا شامل همه آداب و رسومی که در این شب بجای می آوردیم می شود . پدر میگفت :
چیلله جمعا 60 روز است 40 روز چله بزرگ (بیوك چیلله ) و 20 روز چله كوچك (كیچیك چیلله ) البته بعد از بیوك چیلله و كیچیك چیلله ، بایرام آیی شروع می شود.
اما درهشت روزی كه بین كیچیك چیلله و بیوك چیلله است مباحثه ای صورت می گیرد :
كیچیك چیلله بیوک چیله دن سؤووشار : قارداش نه ایشلر گؤئردون ؟
بیوك چیلله جواب وِرَر: هئش زاد ، هامونی تندیرین دوره سینه دوزدوم
كیچیك چیلله : قوی اؤزوم گلیم سن باشارمیسان
كیچیك چیلله : قاریلارین الین یاغ باردانیندا دوندورارام ، گلینلرین الین اون چووالیندا
بیوك چیلله : هئش زاد ائلییه ایلیه بولمه سَن قارداش ،عؤمرون آزدی ، دالین یازدی
چله بزرگ با چله کوچک مباحثه میکنند، چله بزرگ میگوید ، من که بیام سوز و سرما شروع می شود همه جا را برف سفید پوش میکند ، مردم هر چی از تابستان ذخیره کرده اند می خورند ، هرچه لباس گرم دارند میپوشند و... اِله میکنم و بِله میکنم . چله کوچک هم که اوایلش اوج شدت سرماست میگوید : خانه ها را از خوردنی خالی میکنم ، وسایل گرمایش را ( یانا جاخ ، اغلب چوب های خشک که از تابستان و پاییز در خانه جمع میکنند . ) به ته میرسانم و .... چله بزرگ در جواب چله کوچک میگوید : زیاد پُز نده ، تو هرچقدر هم خودت را تیکه پاره بکنی هیچ کاری نمیتوانی بکنی ، چرا ؟ ، چونکه (عمرون آزدی ، دالون یازدی ) یعنی عمرت کوتاهه و پشت سرت بهار می آید .
حالا از آن روزگار فقط خاطره ای مانده و شب چله ای تشریفاتی و پر هزینه ...
یادش بخیر چله که میرسید ، مادر دستی به سر و صورت خانه میکشید . طاقچه ها و رف هارا گرد گیری میکرد ، چراغ گرد سوز و سماور ذغالی و .... پاک و پاکیزه میکرد از انباری هندوانه و خربزه و انار و زرد آلو و توت خشک وبادام و گردو و کشمش و سبزه می آورد ( از انگورهایی که از سقف آویزان بودند پدر پایین می آورد . ) خلاصه همه مقدمات یک شب بیاد ماندنی را آماده میکردند خدا رحمت کند هر دویشان را ، ما هم گاهگاهی دزدکی به آن انباری میرفتیم و با کلاه هایمان از انگورهای اویزان از سقف می انداختیم و میخوردیم فقط وقتی کلاه هایمان به میخ های سقف گیر میکرد و میماند آن بالا دستمان رو میشد .
شب چله هم همه فامیل دور هم جمع میشدیم مردها بعد از خوردن هندوانه ( در خانه ) ، به قهوه خانه میرفتند و ما بچه ها و زن و دختر ها می ماندیم و یک عالمه خورنی و تفریح .
شب چله که می شد مثل اکثر شبهای زمستان جمع می شدیم خانه مرحوم حاج احمد ( تاجر بودند و از روسیه خرید وفروش میکردند و برای نگهداری مالالتجاره انبارهایی داشتند و قد دامی انباری بود که گویا قند هارا در آن جمع میکردند . ) آنوقتها اکثر همسایه ها ، فامیل هم بودند . هنوز هم اگر به بافت گرگر دقت بکنیم از آن محله ها آثار زیادی مانده است . حاج امد محله سی ، سیدلر کوچه سی ، چالوشلی محله سی ، عسگر محله سی ، و خیمه گاه محله سی و قره کوینک محله سی و.... کم وبیش پیدا هستند گرچه آدمها خیلی عوض شده اند .
آنوقت ها مثل حالا نبود ، شب چله واقعاً زمستان بود برف همه جارا می پوشاند ، با پارو از درب این خانه تا خانه بعدی به اندازه ایکه یک نفر راه برود جا باز میکردند بقیه مسیر کوچه ها برف بود . گاهگاهی جای پای حیواناتی مثل روباه یا سگ و یا گربه روی برفها دیده میشد . برای رفتن از این خانه به خانه دیگر فانوسی که نفت آنرا یک لیتر یا نیم لیتر از مغازه روستا میخردیم ، استفاده میکردیم شب ها آرامش کامل در روستا حکم فرما بود و صدای سگ یا حیوان دیگری گاهی سکوت را می شکست .
همه جمع میشدند خانه مرحوم حاج احمد ، و هرکسی به فراخور حالش چیزی می آورد ، تعارفی در بین نبود ، تلی از خوردنی در وسط درست میشد و همه را قاطی میکردند همه خوردنی ها محصول محلی یعنی از تولیدات باغات خودمان بود و بعد شروع میکردند بخوردن و صحبت کردن . از هر چیزی که رنگ و بوی شادی داشت حرف میزدند گاه قابلمه ای چیزی میزدند و یکی آواز میخوان و یا رقص میکرد ، خلاصه با این کارهای شاد شب را به نیمه میرساندند و آنوقت مردها از قهوه خانه باز میگشتند ، غالباً بچه های کوچک خواب بودند ، که مردها آنهارا بغل کرده و همه به خانه های خود میرفتند
سابق بر این ، یعنی زمانی که ما هنوز کودک بودیم شب چله حال و هوای دیگری داشت که با چله های امروزی بنظر من فقط وجه اشتراکشان هندوانه شب چله است و گرنه مراسم امروزی شب چله ، لطف و صفای آن روزگاران را ندارد . رسم بر این بود که در شب چله برای نو عروسان که هنوز در خانه پدر بودند عصر چله در یک سینی بزرگ مسی ( مجمعین یا مژمیئین ) یک عدد هندوانه در وسط و انواع خوشکبار محلی در اطراف هندوانه و لباسی نو که ( یک دست لباس و یک چادر و..) در کنار خوردنی ها گذاشته و چارقد گلدار بزرگ زیبایی هم روی آن می انداختند البته بعضی ها یک چارقد از زیر وسایل هم اضافه میکردند تا هدیه زیباتر جلوه کند . و آنرا با تشریفات خاصی به خانه عروس میبردند . حمل کننده این سینی هم هدیه ای از مادر یا پدر عروس خانم دریافت میکرد . منتها اگر دختر به خانه بخت رفته باشد این کار بر عکس از طرف خانواده دختر برای دخترشان بعنوان ( چله پائی ) ، فرستاده می شود . یکی دیگر از آداب و رسوم زیبای مردم ما در شب چله بردن هندوانه ، و جمع شدن در خانه فامیلی است که عزیزی را در طول سال (تزییه لی "عزاداره" ) از دست داده باشد . و ...
حيدربابا ، قورى گؤلوْن قازلارى
گديکلرين سازاخ چالان سازلارى
کَت کؤشنين پاييزلارى ، يازلارى
بير سينما پرده سى دير گؤزوْمده
تک اوْتوروب ، سئير ائده رم اؤزوْمده
* جکسن در سفر نامه خود گرگر را اینگونه تعریف میکند :
اولين منزلگاهي كه در آن فرود آمدم‌روستاي(گرگر)بود كه در مساحت 15 روستايي رود ارس واقع است وقتي به آنجا رسيدم، خورشيدغروب كرده بود اين بود كه شب را در منزل كدخدا خوابيدم، از من با آغوش باز پذيرايي شد، همين كه‌وارد اتاق شدم پلو، نيمرو، خربزه، هندوانه، انگور و قليان فراهم گرديد.
صبحانه خدمت مي‌كرد به اين طرف و آن طرف مي‌دويد و هر چه به او گفتم گرسنه نيستم و ميلي به‌غذا ندارم. سيني‌هاي جديد مملو از خوراكي برايم مي‌اورد.
اتاقم فوق‌العاده تميز بود و قاليهايي زمين اتاق را پوشانيده بود و در بخاري خس و خاشاك بياباني‌جرق جرق‌كنان شعله‌ور بود.
سفرنامه پارون فيودورلوف ترجمه اسكندر زبيحيان انتشارات فكر روز
* اگوست بن‌تان جلفا را بدين‌گونه توصيف نموده:
... كمي بعد به دشت حاصلخيزي گرگر (چرچر) رسيدم دهكده علمدار در اين دشت وسيع واقع شده بود.
مردم آن بسيار متواضع و مهربان بودند و با خوشروئي از من پذيرايي كرد من خواستم همان شب‌بطرف تبريز رهسپار شوم به شاهزاده پيام فرستاد.
سفرنامه اگوست بن‌تان ـ نامه‌هاي يك امير فرانسوي در باره سفر كوتاهي به تركيه و ايران در سال 1807) - ترجمه ـ منور اتحاديه چاپ 1354 ص 69)
* مورسي خورني
مورخ و جغرافي نگار ارمني عهد ساساني معتقد بود كه قبايل اوتي و گاردمان و گرگر از اخلاف اران بود. و اران را نام مردي خردمند مي‌دانست كه از قبايل سيساك و فرمانرواي آلبانيا بود.
آذربايجان و آلبانياي قفقاز - عنايت‌الله رضا
* پل ضياءالملك از ديدگاه مورخين و جهانگردان
مستوفي قزويني مورخ و جغرافي‌دان اسلامي معتقد است:
پل ضياالملك در حدود گرگر بر روي ارس احداث شده است. در كتاب نزهه‌القلوب مستوفي بيان مي‌نمايد:
گرگر قصبه‌اي است حاصلش غله، پنبه، و انگور و ميوه مي‌باشد، و در حدود آن ضياءالملك نخجواني پلي بر روي ارس ساخته واز جمله كبار ابنيه است.
نزهه‌القلوب
بیست و دو سال بعد از عبور ناصرالدین شاه ، مظفرالدین شاه قاجار نیز در جریان نخستین سفرش به فرنگســــتان همچنان در جلفا از ارس گذشته است . و در سفر نامه اش چنین یاد کرده است :
امروز (بیست محرم 1318 هجری قمری برابر با بیست مه 1900 ) باید از جلفای خاک خودمان به جلفای روس برویم و به سلامت از رود ارس بگذریم . صبح که از خواب برخاستیم هوا به طوری منقلب و رعد و برق بود و باران می بارید که ما فوق نداشت و چون خدام حرم می خواستند رفتن و عبور ما از رودخانه تماشا کنند و عمارت پستخانه خوب مشرف ، رودخانه نبود ، دوباره اینجا را که منزل ما و مشرف به ارس است ، قرق فرمودیم وحرم به اینجا آمدند . تا دو ساعت به غروب مانده که وقت حرکت ما بود ،جناب اشرف صدراعظم فرستادند که موقع حرکت است . از اندرون بیرون آمدیم ، ولیعـــهد همراه ما بود . جناب اشرف صدراعــظم و وزیــر دربار موثق الدوله، وزیر همایون ارفع الدوله ، و امین حضرت با لباس رسمی در جلو درب حاضر بودند و طرفین را ، ایرانیها ، اهل اردو و افـــــواج و ســــوار حـــاضر رکـــاب و موزیکانچی ها و قزاق ها که همراه هستند ، گرفته تا لب رود ارس با کمال نظـــم صف بسته ،ایستاده بودند . قایق مارا لب رود حاضر کرده بودند ، توکــــل به فضــل خدای تعالی نموده ، داخل قایق شده ، روی صندلی که برای ما گذارده بودنـــد ، نشستیم . اشخاصی که در قایق ما بودند از این قرار است :
ولیعهد اعتماد السلطنه جلو ما ایستاده و تماشا میکرد . جناب اشرف صدراعظم
و وزیر دربار و وزیر همایون و امین حضرت که قوری آب یخ در دست داشت جلوی روی ما ایستاده ، و مشغول عرض و صحبت بودند .
قایق مارا عملجات که لخت شده اند ، توی آب با طناب می کشند ، وضع این رودخانه در اینجا این است که بواسطه بلندیهای زمین که در وسط رودخانه پیدا است رود خانه را به دو شعبه منشعب کرده است . از یک طرف قایق راکب را میرساند به جزیره ، از آنجا پیاده شده داخل جزیره می شود و از طرف دیگر به قایق روسها سوار می شود که با مفتولی از آهن ، مثل طناب کلفت مهار کرده ، به ساحل آنطرف می کشند و راکبین را با کمال سهولت به خشکی می رساند .
خلاصه ما قدری که با قایق رفتیم ، بلند شده بطرف ایران و اهالی خودمان دستمال تکان داده و اظهار لطف و مهربانی کردیم که یک مرتبه تمام مردم دست به دعا و سلام صلوات بلند کرده ،هیجان غریبی برای آنها دست داد ، بما هم حالت موثری رخ نمود .
قایق ما به محاذی جزیره نرسیده ، قدری از راه و رسم معمول پائین تر رفت ، خیلی اسباب اضطراب مردم شده بود. بحمدالله سالماً به جزیره رسیدیم و از آن طرف سوار شده ، به ساحل رود رفتیم .
بقدر يك فرسنگ كه راه طي شد از مابين مغرب و شمال به دهنه دره ديز رسيديم از گردنه كوچكي بالارفته و بعد سرازير شديم سر اين گردنه سرحد مابين مرند و گرگر است. * رودخانه گل آلودي كه به قدرچهار سنگ آب داشت از دره مي‌گذشت اين رودخانه هم همه جا مستقيمآ به رود ارس مي‌رود. و طرفين‌راه كوههاي بلند سخت سنگي مهيب است اما بسيار سبز و پر گل و باصفا، طرفين راه آسياب زيادي‌گرگريها ساخته‌اند.
يك فرسنگي كه راه طي شد به دهنه تنگي رسيديم دو برج از قديم طرفين اين دهنه ساخته‌اند قلي‌خان پسر رحيم‌خان سرتيپ فوج دويم جلو آمد به حضور رسيد بعد از اين برجها كوههاي طرفين كم‌كم كوچك مي‌شود. قدريكه رفتيم دست راست توي گلزاري كه گل‌زرد زيادي داشت به نهار افتاديم جلگه‌گرگر و رود ارس و آنطرف ارس همه پيدا بود، و بعد سوار شده قدري كه رفتيم به كالسكه نشسته رانديم تابه انتهاي دره رسيديم دره تمام و جلگه گرگر پيدا شد.
جلگه گرگر بسيار خوب و باصفا و پرحاصل است. دهات خيلي معتبر دارد. از جمله دست راست‌ديهي ديده شد در دامنه كوه معروف به علمدار گفتند: چهارصد خانوار دارد هم چنين دهات معتبرپرجمعيت و آبادي زياد دارد، هشت فرسنگ طول محال گرگر است دست چپ منتهي به خاك ارس‌بارمرند مي‌شود و دست راست به محال ديزمار قراجه‌داغ اتصال مي‌يابد
از خاطرات حاج محمد ویجویه , .. پسر کوچک شجاع نظام به حکم استبدادیان
طهران , به حکومت مرند نشسته از سرنوشت پدر خود تحصیل ننمود بنای شرارت گذاشت و علم استبداد را بلند کرد جناب سردار (ستارخان) ملاحظه فرمودند تا آن طرفها از وجود اشخاص شریر خالی نشود غله و قافله به دشواری در آید , فرج آقا مجاهد مشهور قفقازی زنوزی را با سیصد سوار جرار از راه النجق راهی زنوز نمودند که در آنجا از مجاهدین گرگر و زنوز و به دفع اشرار مرند و پسر شجاع نظام بپردازد........
فرج آقا با با مجاهدین تبریز و گرگر حرکت کرد ه و در نیم فرسخی مرند , با سواران مرند جنگ شدید گردید و سواران مرند شکست خورده رو بفرار نهادند پسر شجاع نظام با مخصوصین خود سر بر یال اسب گریز نهاده به جانب خوی تکاور انگیز گشت . جناب فرج آقا وارد مرند شده و.....(کتاب بلوای تبریز صفحه 186-187 )
از: خاطرات ناصرالدين شاه ،درسفر سوم فرنگستان
به کوشش: دکتر اسماعيل رضوانی
روز جمعه 9 رمضان :
امروز بايد برويم کنار ارس، چهار فرسنگ راه بود، برخاستيم، هوا صاف و آفتاب بود و باران ديشب خيلی باصفا شده بود، اما من سرما خورده بودم استخوانهای پهلويم و گردنم درد می کرد از بيرون رعيت ها جمع شده بودند يا علی می کشيدند و داد می زدند، عرض داشتند، اين رعيتها کرکری (گرگری ) هستند، دهی هست در کرکر (گرگر)که اسمش قشلاق است، اين عرض چيها قشلاق می نشينند، از دست قلی خان سرتيپ شان که نوه حاجی خانم است شکايت داشتند، به اميرنظام حکم شد به عرض شان رسيدگی کند، بعد رخت پوشيده بيرون آمديم سوار کالسکه شده رانديم، مرد که تمام صحرا را زراعت کرده حاصل کاشته است، بيشتر زراعت هم لگدمال شد، اما تمام صحرا زراعت است، به قد يک وجب هم از زمين بلند است و سبز است . رانديم تا رسيديم به اول دره، دره خيلی تنگ است، اول دره سوار اسب شديم، راه کالسکه را هم ساخته اند، کالسکه می رود اما تعريفی ندارد، همين طور سواره رانديم، اول دره، طرفين کوههای سخت بلند دارد، کوه طرف دست راست اسمش کچيل است، اينطرف کوه که به دره نگاه می کند سختان است، پشت کوه آنطرف که می روی همه نرمان است و کوه خوبی است، کچيل اسم يک چشمه ايست درين کوه نادرشاه در سر اين چشمه منزل کرده است، کوه دست چپ اسمش دوان است گاهی سوار کالسکه می شديم گاهی سوار اسب می شديم اما همه جا کالسکه می رود، آسيابهائی که در سفر اول هم ديده بودم طرفين دره باز همان آسياب ها را ديدم، رانديم تا کم کم دره تمام شد و وارد جلگه کرکر شديم، حاجی بيک آمد، يک کبک نر بزرگی زده بود آورد می گفت اين کوه تکه بز دارد و کبک دری هم دارد، خلاصه به جلگه که رسيديم سوار اسب شدم، نهار نخورده بودم، رانديم طرف دست راست يک تپه ای بود که مشرف بود به کرکر و دهات و ارس و خاک روس و غيره، رفتيم بالای تپه آفتاب گردان زدند افتاديم به نهار، جلم ما ده کرکر و ليوارجان که هر دو چسبيده بودند به هم، خيلی خوب دهات معتبری بود، حاجی خانم در ليوارجان می نشيند، بالای سر ليوارجان يک کوه بسيار بلند برف داری است، کوه خيلی خوبی است، همه جای کوه نرمان است زراعت ديم می کنند، کوه ماليده بسيار خوبی است، اگر آدم فرصت داشت جا ديگر از اينجا برای گردش بهتر نبود، زيرا اين کوه يک ده معتبری هست اسمش قشلاق است، يک ده ديگر هم هست ارسی است، همه اين دهات خيلی معتبر است، هرکدام چهارصد خانه، پانصد خانه جمعيت دارد . اينجا که ما نهار افتاديم ارس پيدا بود، آنطرف ارس که خاک روس است پشت کرکر و ليوارجان کوه برف دار بزرگ بلندی پيدا بود، اسم کوه قاپان است، کوهش به قد البرز نيست اما خيلی بزرگ است و برف دارد، زير کوه قاپان يک آبادی پيدا بود، باغات و خانوار زياد داشت، اسمش اردوباد است . با دوربين درست تماشا کردم اردوباد خيلی جای خوبی است خيلی قشنگ است، آن طرف پشت کوه قاپان محال قراباغ است .
تا اينجا فخرالدوله نوشت حالا بعد از شام است گريه می کرد . برخاست من خود نوشتم، خلاصه بعد از نهار از کوه سرازير شده به کالسکه نشستم، رانديم، ميرزا محمودخان وزير مختار ما در پطر آمده است، امين السلطان آورد، سر سواری ديدم، بعد رانديم، خيلی راه که رفتيم به ده شجاع رسيديم، در دامنه کوه سنگی کوچک مخروطی قشنگی واقع است، شاه پلنگ خان را فرستادم از دامنه اين کوه سنگ آورد، سنگ های سليمانی و مرمر خوبی دارد، کوه سنگی کوچک است شبيه به کوه دماوند است . وارد منزل شديم، آقا ميرزا محمدخان فراشباشی چادر و سراپرده را نزديک رود ارس زده اند، پياده شده خيلی کنار رودخانه ايستاديم، آب تند زياذی می آيد، خيلی باصفا بود . مهمان دار اميرال پوپوف است و غيره و غيره آمده اند، شليکونوف مترجم که طهران بود اينجا آمده است، آمدند رفتند پيش امين السلطان اين طرف ها پست خانه، تلگرافخانه و بناهای خوب ساخته اند بسيار باشکوه، حاجی خانم زن مرحوم محمدرضاخان کرکری آمده بود ديده شد، خيلی پير است، قلی خان سرتيپ پسر رحيم خان مرحوم نوه اين زن است . تجيری دادم دالان وار از اندرون کشيدند تا لب ارس چند آفتاب گردان زدند، شب را زنانه لب ارس شام خورديم . زن ها و غيره گريه می کنند خستگی می کردند، همه امشب حرفهای پرت می زنند، حالت ها خيلی عجيب است وضع غريبی است .
روزنامه خاطرات ناصرالدين شاه ، در سفر سوم فرنگستان ، چاپ دوم 1371
شاید فراموش نکرده باشید که جنگ خروسها در محلات مختلف روستای آن روز گاران ما گرگر نوعی سرگرمی و حتی نوعی قمار بود . البته آنهایی که مثل من سنی از آنها گذشته خوب بخاطر دارند که عده ای از جوانان روستا در گوشه ای از میدان روستا حلقه میزدند و دو خروس را بجان هم می انداختند و آن دو خروس چنان با هم به زدو خورد می پرداختند که خون از سر و بدنشان سرازیر می شد و در نهایت خروسی که از مقابل حریف فرار میکند صاحبش بازنده است و یادم می آید که مشهور ترین خروسهای جنگی را لاری میگفتند و پسران جنگجو و بزن بهادر را هم به خروس لاری تشبیه میکردند .
( و بتازگی نیز جایی دیدم که هنوز این بازی خروسها در گوشه هایی از این شهر ما ، با شرط بندی های زیاد ادامه دارد )
البته این خلاصه ای است از آن جــــریان عظیم ، و امیدوارم کسانی که اطلاعات بیشتری دارند و یا عکس هایی از این هیئت هادر اختیار دارند این جانب را یاری و مساعدت نمایند . جـــــادارد از بزرگان هیئت های یاد شده تا آنجا که حافظه ام یاری میکند نامی ببرم :
هیئت عزاداران عرب ، حاجی میر حسین مــــوسوی ، حاجی میر محمود موسوی ، حاجی میر علی اکبر ضیائی ، حاجی محمود ودادی ، مرحوم احمد ودادی ، اسد مهدینژاد ، . وخیلی های دیگر که من فراموش کرده ام و امید راهنمایی از همشهریان دارم .
از سران هیئت عزاداران قره گوینک ، حاجی عبدالله و حـــــــاجی احمد احمدزاده و فرزندانش ، شیخ داداش عالمی ، مشهد ایمان باقری ، ملا آقا علی رنجبر ، کربلایی حیدر قلی صادقی ، صفر صفر زاده ، علی جسین فرحی ،محمد فرحی و داداش فرحی ،حسین بهلولی ،رســــــول اسکندری ، جلیل آهنگری ، رجب نوجوان ، حاجی حیدر شیاری ، حاجی بابا محرمی و ....می توان نام برد
این دو هیئت رقابت شدیدی در هرچه با شکوهتر کردن مراسم داشتند و تا مدتها مراسم تاسوعا و عاشورا را مشترکاً در اطراف مسجد جامع انجام میدادند ، و شبیه خوانها را در یکی از مساجد (عرب یا قره کوینک ) یا مسجد جامع ،با حضور هیئت داوران تعیین میکردند و هرکدام که بهتر مـــکالمه را می خواند اورا برای اجرای آن نقش انتخاب میکردند .
از شبیه خانهایی که من بیاد دارم :
مرحومین حاجی محمود ودادی ، ملا آقاعلی رنجبر ، مشهدعـــــــــلی نهاوندی ، مشهدعلی پورشانقلی ، احمد ودادی ، فضل الله رشیدی ، شیخ داداش عالمی ، اسد مهدینژاد ،حاج علی خانمرادی ،اسد مهدینژاد ، احمد ویدادی، حیسن نهاوندی ، ....... که روحشان در جوار حق قرین رحمت حق تعالی باشد .
مراسم آن روزگاران بدون هر گونه ریا و خود نمایی بود و واقعاًرنگ و بوی عزاداری را داشت ، بطوری که ما ها در آن زمان و تا مدتها بعد از آن فکر میکردیم که این حادثه عظیم بتازگی اتفاق افتاده است.
امید که امروز نیز هیئت های مختلف از حواشی زیاد کم کرده و بیشتر به فلسفه عاشورا بپردازند وجوانان رابا عمق مسئله عاشورا آشنا نمایند
از دیگر دسته جات نسبتاً قدیمی گرگر دسته قره داغیان مقیم هادیشهر میباشد که واقعاً هیئت عزاداری این عزیزان نیز در نظم و ترتیب و شـــور و هیجان زبان زد خاص و عام است. این هیئت معمولاً در مسجد محل خود هر شب عزاداری میکنند و در عصر تاسوعا با ابهت تمام درحالی که به سینه و زانوی خود می زنند به میدان قیام می آیند و ساختی را به همراه دیگر همشهریان به عزاداری می پردازند . نقطه بسیار جالبی که در هیئت این عزیزان جلب توجه میکند سنه زنی کودکان کم سن وسال به همراه بزرگترها میباشد و بعلت شلوغی و ازدحام آن روزها عده ای از بزرگتر ها بعد از کودکان صف می ایستند . تا هم عزاداری بکنند و هم مواظب کودکان باشند . این عزاداران با وفای حسین (ع) و یارانش با همان نظمی که وارد میدان شده اند همانگونه نیز محل را با نظم و ترتیب ترک میکنند .این هیئت در موقع حرکت به طرف میدان قیام می گویند :
شاه حسین ، وای حسین ، حیدر آقا حیدر ، حیدر ، عباس ف عباس آق عباس....و بعد که بمیدان رسیدند بعد از چند دور یکجا جمع شده و بهمراه اهالی حاضر در صحنه به سینه زنی و نوحه خوانی می پردازند . لازم به یاد آوری است که مردم نیز هدایایی بعنوان قبولی نذر هایشان به اعضای هیئت میدهند
این همشهریان فعال و زحمت کـــش موجب سربلندی ما میباشند و ما به همشهریان اینچنین مومن و متواضع افتخار میکنیم .
امروزه با توسعه شهر و افزایش جمعیت ، هیئت های مختلفی در شهر بزرگ هادیشهر فعال هستند که یکی از قدیمی ترین آنها هیئت زنجیر زنان گرگر میباشد که پایه گزاران آن اکثراً قالی بافانی بودند که از مرند یا تبریزآمده و ساکن شده بودند و در اوایل هیئت توسط افراد با شور و حالی اداره می شد و ابتکارات جالبی در ایام سوگواری از خود نشان میدادند
و بر رونق عزاداری می افزودند ، امــــروزه نیز این هیئت از نظم و اعتبار خاصی بر خوردار است ، گرچه از بنیان گزارانش افراد معدودی مانده اند . این هیئت همه ساله با صرف هزینه تقریباً هنگفتی از جاهای دیگر نوحه خوان برای ایام سوگواری می آورد .
بنیان گزاران این هیئت اگر فراموش نکرده باشم : مرحوم صمد آقا شفق ، مرحوم حاجی حسین زنده دل ، محمد علی کاروانی و ...بودند که آقای محمدعلی کاروانی هنوز نوحه مخصوصش زینت بخش این هیئت میباشد:
آه ای شِبه رسول مدنی ، سوسوز اؤلدوردی سنی شمر دنی ، فاطمه گؤرسه بو نوعیده سنی ، نه دیئر ؟... دیئر ایوای ... حسین وای ... آقا وای ...
سَن اؤزون امداد قیل اسلامه یا صاحب زمان (2مرتبه ) قؤیما کفاری یتیشسین کامه یا صاحب زمان ......
آخدون عالمده نَدَن کوه و بیابانه فرات ، اؤلمادون قسمت حسینه دُنه سَن قانه فرات ، قان اؤلاسان ای فارت ! ایچمه دی سو ای فرات ، قان اولاسان ای فرات ( جندین بار تا پایان نوحه خوانی)...
مرحوم حاجی حسین زنده دل معرف به مشدی در اوج نوحه خوانی آقای کاروانی چنان سریع و محکم زنجیر میزد که وسط مسجد از حال میرفت و ....
البته دستجات و هیئتهای زیادی در قسمت شمالی هادیشهر وجود دارد که دوستان با اطلاعات کاملی که دارند خودشان زحمت نوشتنش را بدوش خواهند کشید
این دو هیئت مکالمه ای را در حسینیه خود حفظ میکردندو در یک ساعت معین به طرف مسجد جامع که اطرافش پر بود از زن و بچه و پیر و جوان ، حرکت میکردند و هر کدام زودتر می رسید به داخل مســجد میرفت و در آنجا مراسم عزاداری را بجای می آورد و دسته دیگر به دور مســـجد می گشت و عزاداری و نوحه خوانی می نمود و بعد از اینکه هیئت اول بیرون می آمد و متفرق می شد هیئت دیگر وارد مسجد جامع مـــــــی شد و عزاداری و نو حه خوانی می نمودند . این کار را در دونوبت عصر و شب تکرار میکردند که البته شبها شور و هیجان بیشتری داشت . این کار ادامه پیدا میکرد تا روز تاسوعا .
مراسم عزاداری در روز تاسوعا و عاشــورای حسینی ، هیجان و جنب و جوش بیشتری دارد و در این دو روز دسته جات و مردم ســـــــعی میکنند آنچه در توان دارند در راه سوگواری ابا عبدالله و یارانش با وفایش به انجام رسانند تا این عزاداری با شکوه و جلال هرچه تمام تر به پایان رسد و اجر بیشتری قسمت عزاداران گردد. به موضوع تاسوعا و عاشورا بعــداً بطور کامل خواهیم پرداخت .
دسته جات عزاداری برای هر روز نوحه هایی که حــالات و موقعیت های گوناگون امام (ع) و یارانش را از زمان ورودش به دشت کربلا در اذهـــــان مردم ترسیم میکند انتخاب می نمایند مثل روز تاسوعا که نوحه مخصوص حضرت ابوالفضل العباس (ع) و... در دستـــــــــــــــه جات زمزمه میکنند .
دسته دیگری که در عصر روز تاسوعا وصبح عاشورا فعال مـــــــی شد ، سفید جامگان یا همان کفن پوشان بودند که لباس بلند ســفید کفن مانندی می پوشیدند و دستمال سفیدی نیز به سر می بستند و در عصر تاسوعا با شمشیر های چوبی و صبح روز عاشـــــــــورا با شمشیر های واقعی ، حیدر ، حیدر .. گویان عزاداری می کردند و در نهایت در عــــــالم خلصه مانندی می رفتند و در نهایت سرهای خود را گویا برای ثواب بیشتر با شمشیر می شــــــــــکافتند و لباسهای کفن مانند سفیدشان بخون سرشان آغشته میشد ، که خوشبختانه این رســـــم غلط به حکم رهبر فرزانه انقلاب برچیده شد .
در زمان کودکی ما دو هیئت بزرگ عزاداری در گرگر بود :
یکی از آنها دسته قره کوینک ( سیاه پیراهنان ) کــــه لباس سیاه بلندی می پوشیدند و دستمال سیاهی نیز به سر می بستند و پا بــــرهنه به عزاداری آقا و یارانش مشغول می شدند .
هیئت دیگر دسته عزاداری عرب ها بود که خودشان را به شکل عـــربها در می آوردند (این عمل امروز نیز کم و بیش وجود دارد ) پیراهن سیاه بلندی می پوشیدند و عبایی روی آن می انداختند و چارقدی مثل چپیه های جبهه به سر می انداختند و دورش را با چیز طناب مــــــــانندی که زیبایی خاصی داشت محکم می کردند در ست مانند عــــــــربها و نوحه هایشان هم بخصوص در روزها و شبهای تاسو عا و عاشورا رنگ و بوی عربی داشت . (بعلت اینکه در این دو روز "تاسوعا و عاشورا " حرکت دسته عربها بیشتر به دویدن شباهت داشت ، عوام بین خود می گفتند : " عربین دلی اؤلان گونودی" یعنی از شدت علاقه به شهدای کربلا حررکات دیوانه واری انجام میدادند ).
هئت دیگری را که در آن دوران وجود داشت و امروزه به برکت انقلاب جمع آوری شده "سفید جامگان " بودند . که اینها معمولاً روزهای تاسوعا و عاشورا در محلی دور از دید مردم ، با شمشیر هایی که به همراه داشتند بعد یک عزاداری مهیج سر های خودشان را می شکافتند و پیراهن های سفیدشان با خونی که از سرشان سرازیر میشد . آغشته می گردید و گاهی صحنه های دلخراشی را به نمایش میگذاشتند . در عزاداری این هیئت دسته جمعی با صدای بلند "حیدر ، حیدر " می گفتند ، و از طرف خیمه گاه و از شرق مسجد جامع وارد میدان می شدند و بعد از دور زدن مسجد جامع گویا خیلی قدیم ها هما قسمت جنوبی مسجد جامع سرهای خودرا می شکافتند ولی بعد ها که سخت گیری هایی از طرف حکومت (به حق) صورت گرفت در مکانهای دور از انظار و چند سالی هم هست که از برکت انقلاب اسلامی بکلی ممنوع و جمع آوری گردیده است .
از بزرگان دسته قره کوینک تا آنجایی که من بیاد دارم مرحومان شیخ داداش ، ملا آقا علی رنجبر ،کربلایی ایمان باقری ، حاجی بابا محرمی ، صفر صفرزاده ، حاج علی خانمرادی ، حاج میر محمود ودادی ، کربلای رسول اسکندری و پدرم الهقلی صادقی و مشهدی باقر رنجبر ......... و تنها زنجیر زن وسط دسته هم مرحوم جلیل آهنگری بود .
از بزرگان هئت عزاداران عرب هم : مرحومان حاج میر علی اکبر ضیائی گرگری، حاج میر حسین موسوی ، حاج میر محمود موسوی ، حاج میر مرتضی صدر موسوی ، نادری ها ، حاج میر ابراهیم موسوی و حاج میر حسن موسوی ،حاج آقا فتاح فرزین و ... بودند که حاجا آقا فرزین هنوز هم از بزرگان هیئت میباشند و خداوند عمرشان را زیاد فرمایند
مراسم عزاداری ایام محرم در کلیه شهرهای شهرستان جــــلفا تقریباً با جزئی تغییرات در کل یکسان برگزار می شود . و ما فقط رسم ورسوم و چگونگی عزاداری را در گرگر قدیم شرح میدهیم :
بعد از جشن عید قربان مساجد و حسینیه ها برای انجام مراسمی بزرگ آماده میشود . در گذشته ای نه چندان دور بعد از عید قربان مـــردم شب ها مدت کوتاهی در حسینیه ها جمع می شدند و در کـــوچه پس کوچه های دور و بر حسینیه ( آن زمان که هنوز خیابانی نبود ) با صـــــــدای بلند حسین وای ، حسین وای فریاد می زدند ( حسین حسین ، حسین حسین . غریب و بینوا حسین . اسیر کربلا حسین . حسین حسین .......)، آن زمان نه از ســــاز و دهل خبری بود نه از بلندگو و آمپلی فایر قوی و نه .... و به این ترتیب شاید مردم را از نزدیکی ایام عزاداری آگاه می کردند و در محیط ساکت شبانه روستا با این فریادها رسیدن ماه محرم را اعلام میکردند ، و چه لــــــطف و صفایی داشت آن عزاداری ها و چه اعتقاد و ارادتی داشتند مردم آن دوره وزمانه گویی خبر رسیده است که مهمانان کربلا در راهند و دشمن غدار آماده بستن راه آن عزیزان ، و ما حیران و مبهوت که چــــگونه به آقا و یارانش کمک نماییم و با پای برهنه و پوشیدن پیراهن سیاه عزا و فریاد وای حسین در کوچه پس کوچه های روستا ، رسیدن واقعه ای بزرگ را اعلام کرده و همگان را آگاه میکردند.
باز این چه شورش است که در خلق عالم است
باز این چه ناله و چه عـــــزا و چه ماتم است
محرم از را میرسد و ... حال و هوای شهر به یک باره دگرگون می شود و به طبع آن مردم نیز با لباسهای سیاه و چهره ای ماتم زده خود را برای عزاداری سالار شهیدان و یارانش آماده میکنند ، چنان دچار انقلاب درونی میشوند که گویی همین دیروز این اتفاق ناگوار رخ داده است .
ما نیز که قطره کوچکی از این دریای بزرگ هستیم همراه و همنوا خودمان را آماده میکنیم تا شاید بتوانیم منعکس کننده درون خود و همشهریان عزیز باشیم .
دوستان عزیز علاقه مند به (آتا بابا سوزلری ) ، میخواهم از مثل هایی برایتان بگویم که شاید بیشترین استعمال را در بین مردم دارند ، ولی بعضی قسمتهای آن باید سانسور بشود . شاعر حاج میرزا حسین کریمی در کتاب رنگارنگ خود تعداد 300 تا از آنها را جمع آوری کرده ، البته همه ی آنها به سانسور نیاز ندارد . ( فارسها میگویند در مثل مناقشه نیست .) اسم این مثل هارا فالنامه گذاشته و باشعری زیبا به آخر کتاب خودش اضافه کرده است ( این مثلها در شهر ما نیز کاربرد دارند .):
بولار بعضی عوامانه مثلدور 
خیال ائتمه مزخرفدور متلدور
بو تمثیلاتده دریاجه سوز وار
اؤخی معنا ائله گر سنده گؤز وار
بو تمثیلاته باخدیم عبرت آلدیم
گؤئتوردوم شوقیله ترتیبه سالدیم
دَروب هر گلستاندان بیر گل تر
سنه بیر دسته گل دوتدوم معطر
چند تا از این مثل ها :
آفتافا گؤرمین گ... لولهین لولهین گؤرنده خؤرولدار
آیران تاپمور ایچماقا، چادرالی گِئدیر سی...
قح....قازاندیغی انیک کیرشانا گئدر
کوریلان چورک یی آلهی آرادا گؤر
قح...دعاسی مستجاب اولسا گؤیدن اوستونه شی یاغار
آج قودورقان اولار چیلپاخ اؤیناغان .
دَده مالین درج ایله ، اونا گؤره خرج ایله .
ایکی دولتی ساواشار آرادا کاسیبین باشی سینار.
ائشَگی سورن هر زادینا قاتداشار .
دوستونان ؤزون دانیش ، اوزگه سوزی اِو ییخار.
اولاندا حالیم حالای ، اولمیاندا حالیم قولای.
ایلانین زهره سی یارپوزدان گئدر ، اؤدا گؤزونون قاباغیندا بیتر .
بالون یمَمیش بلاسین چکیریخ .
بزاز بازاری یانسون ، سنه بیر دسمال اؤلسون .
بوردا منم ، بغداد دا کور خلیفه .
بابلی بابون تاپماسا ، گونی آخ وایونان گئچَر.
ایش یتیشدی دارلقا ، اؤزوی وور بی عارلقا.
آغانون مالی چیخانجا ، نوکرین جانی چیخار .
تبادل لینک هوشمند